Katedra Politologi - Pojęcie państwa i jego terytorium

[Henryk von Groc]

Pojecie Państwa

Państwo to organizacja posiadająca monopol na stanowienie i wykonywanie prawa na określonym terytorium. Posiada zdolność do nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Państwo jest często mylone z narodem.

Politologiczna definicja państwa

Państwo jest przymusową organizacją, wyposażoną w atrybuty władzy zwierzchniej po to, by ochraniać przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ład, zapewniający zasiedlającej jego terytorium społeczności, składającej się ze współzależnych grup o zróżnicowanych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów

Prawna definicja państwa

Prawne kryteria państwowości, przyjęte na mocy konwencji w Montevideo z roku 1933, określane są następująco: "Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące elementy:

* stałą ludność,
* suwerenną władzę,
* określone terytorium (wielkość państwa nie wpływa na jego podmiotowość) oddzielone od innych granicą,
* zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe.

[Henryk von Groc]

Kryterium uznania państwa

Podstawowym problemem państwowości jest uznanie państwa na arenie międzynarodowej, czyli stwierdzenie przez podmiot prawa międzynarodowego faktu istnienia jakiegoś państwa i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być: państwo, rząd, powstańcy, strona walcząca czy naród. Uznanie państwa może być udzielone bądź indywidualnie przez podmiot prawa międzynarodowego (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej), bądź kolektywnie przez grupę państw (podobnie jak w przypadku pojedynczego państwa) lub organizację międzynarodową (przyjęcie w poczet członków). Uznanie państwa powinno mieć charakter jednoznaczny i nieodwracalny, choć w praktyce spotyka się przypadki zawieszenia lub zerwania stosunków dyplomatycznych czy wykluczenie członka organizacji.

Konsekwencje uznania państwa:
teoria konstytutywna mówi, że państwo istnieje tylko wtedy, gdy jest uznane przez inne państwa, zaś teoria deklaratoryjna twierdzi, że istnienie państwa jest niezależne od uznania go przez inne państwa.

Cechy państwa
Państwo jest organizacją polityczną. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, rządzącą całym społeczeństwem. Zdaniem politologów państwo cechuje:
Suwerenność – państwo jest niezależne od innych organizacji państwowych w zakresie realizacji funkcji wewnętrznych i zewnętrznych państwa
Powszechność – cecha ta dotyczy powszechności zasad prawnych w państwie, które obejmują wszystkich obywateli w równym stopniu
Terytorium – obszar lądowy państwa oraz wody przybrzeżne (wody wewnętrzne, morze terytorialne), a także przestrzeń powietrzna nad lądem i wodami państwa oraz podziemie pod nimi.

Funkcje państwa
Biorąc pod uwagę zasięg przestrzenny aktywności państwa, można wyróżnić dwie jego funkcje:

Wewnętrzna – obejmuje działania, które maja zagwarantować bezpieczeństwo i ład w kraju. W ramach realizacji tej funkcji można wyróżnić działalność:

prawodawczą – tworzenie prawa, które obowiązuje na terytorium państwa,
porządkową – podejmowanie działań, które zapewniają porządek na terytorium państwa,
administracyjną – zarządzanie przez odpowiednie organy państwowe określonymi dziedzinami życia publicznego,
socjalną – dążenie państwa do zapewnienia obywatelom minimum egzystencji, walka z bezrobociem oraz starania o poprawę warunków pracy,
kulturalną – działalność państwa w zakresie wspierania badań naukowych, rozwoju oświaty i kultury, ochrony zabytków i promocji kultury za granicą,
gospodarczo-organizatorską – polega na zarządzaniu przez państwo gospodarką oraz na oddziaływaniu na nią. Państwo stara się promować gospodarkę w świecie, chronić ją przed nieuczciwą konkurencją oraz stwarzać warunki dla jej rozwoju.

Zewnętrzna - obejmuje aktywność międzynarodową państwa, stosunki z innymi państwami, działalność w organizacjach międzynarodowych, co ma na celu ochronę suwerenności zewnętrznej państwa. Organami, które realizuję tę funkcję są m.in. służby dyplomatyczne i wojsko.

Symbole państwa

* flaga państwowa,
* herb państwowy,
* hymn państwowy (narodowy),
* pieczęć państwowa,
* dewiza (motto) państwa, np. francuskie wolność, równość, braterstwo.

[Henryk von Groc]

Terytorium państwowe w świetle prawa międzynarodowego

Pojęcie terytorium
W nauce i praktyce międzynarodowej termin „terytorium” używany jest w kilku znaczeniach:
1. najogólniej – określony obszar geograficzny lub przestrzenna sfera ludzkiej działalności,
2. synonim terytorium państwowego,
3. z dodatkowymi określeniami służy ono bądź dla wskazania obszaru nie będącego terytorium państwa, lecz mającego określony status w stosunkach międzynarodowych, jak „terytorium powiernicze” czy „terytorium niesamodzielne”, bądź też dla wskazania obszaru poddanego określonemu reżimowi prawnemu: „terytorium zdemilitaryzowane” czy „terytorium zneutralizowane”.

Rodzaje terytoriów
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego terytoria można podzielić na dwa rodzaje:
1. terytoria podlegające suwerenności państwowej (terytoria państwowe),
2. terytoria niepodlegające suwerenności państwowej (np. morze otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz czy oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej).

Znaczenie terytorium państwowego
Szczególne znaczenie terytorium państwowego w prawie międzynarodowym wynika z faktu, iż jest ono niezbędne dla istnienia państwowości. Terytorium odgrywało i odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych, o czym świadczy choćby to, że wiele konfliktów i wojen miało podłoże terytorialne. Ponadto żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu.

[Henryk von Groc]

Istota prawna
Wypowiedziane w doktrynie poglądy co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:
1. Teoria przedmiotowa – klasyczna teoria, uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Jest wynikiem pomieszania, sięgającego czasów feudalnych, dwóch pojęć: własności (dominium) i władzy (imperium). Obecnie jest przedmiotem poważnej krytyki.
2. Teoria podmiotowa – występuje ona w prawie międzynarodowym w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej i jako koncepcja samodzielna. W tym drugim ujęciu doprowadzona jest do skrajności. Państwo przedstawiane jest jako organizm quasi-biologiczny, a terytorium odgrywa w nim rolę „ciała”. W konsekwencji, prawo do terytorium może być porównywane tylko z prawem, jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie. Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym.
3. Teoria przestrzenna – jest to reakcja na pogląd uznający terytorium za przedmiot własności. Dla zwolenników tego poglądu terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa – terytorium nie jest przedmiotem, lecz granicą władzy państwowej. Skoro zaś władza może być wykonywana tylko wobec osób, zatem prawo do terytorium jest refleksem panowania nad ludźmi. Teoria ta prowadzi do błędnego twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe.
4. Teoria kompetencji – wychodzi ona z przesłanki, że państwo jest „porządkiem prawnym”. Terytorium przedstawione jest w niej jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego.

[Henryk von Groc]

Definicja terytorium państwa
Łącząc elementy teorii przestrzennej i przedmiotowej oraz uzupełniając je stwierdzeniem, że terytorium stanowi także podstawę wykonywania pewnych uprawnień poza granicami państwa, otrzymujemy następującą definicję: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej (co wyraża się przede wszystkim w dysponowaniu nim), jak przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.

Skład terytorium państwowego
- przestrzeń lądowa (rzeki, jeziora i zbiorniki wodne, zwane wodami śródlądowymi). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa jest utożsamiana z terytorium państwa.
- przestrzeń morska (wody wewnętrzne oraz morza terytorialne). Istnieją jednak państwa śródlądowe pozbawiona dostępu do morza, nie posiadające więc terytorium morskiego.
- przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim. Niektórzy autorzy do terytorium państwa zaliczają jego statki morskie i powietrzne.

Granice terytorium państwa
Terytorium jest trójwymiarowe, w związku z powyższym powstaje kwestia określenia granic przestrzennych państwa. Bezsporna jest obecnie teza, że władza państwowa rozciąga się również na jego obszar podziemny. Granice te przesuwają się w miarę postępu technicznego i osiągnięcia przez człowieka coraz większego zasięgu eksploatacyjnego.

[Henryk von Groc]

Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym
– kongres wiedeński – zagwarantowano integralność Szwajcarii i części Sabaudii
– art. 10 Paktu Ligi Narodów – „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej integralność terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków […]”.
– art. 2 ust. 4 KNZ – zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”
– Deklaracja KBWE – uczestniczące państwa zobowiązały się powstrzymać od wszelkich działań niezgodnych z celami i zasadami Karty, skierowanych przeciwko integralności, niepodległości politycznej i jedności któregokolwiek z państw uczestniczących, a w szczególności od wszelkich działań stanowiących groźbę użycia siły lub jej użycie.

Zwierzchnictwo terytorialne państwa
Formą wykonywania przez państwo suwerenności na terytorium jest zwierzchnictwo terytorialne. Jest ono nie tyle prawem, co uznanym i chronionym przymiotem, cechą państwa wynikającą z jego suwerenności.
Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym – podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi.
Zwierzchnictwo personalne – będące konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej.
Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym – wyłączność władzy państwowej (państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium).

Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego
– Zakaz wyrządzania szkód innym państwom – państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej społeczności i jej członków.
– Zasada dobrosąsiedztwa – zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, tj. takiej, która mogłaby wyrządzić szkody na terytorium państw sąsiadujących, np. zakaz zmiany kierunku spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona również przez terytorium innego państwa lub jest rzeką graniczną.

Szczególne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego
Demilitaryzacja – nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części jego terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych.
Neutralizacja – umowne wyłączenie możliwości prowadzenia działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań.

[Henryk von Groc]

Wirtualne Państwo (v-państwo)

Rodzaj społeczności internetowej, zajmującej się symulacją państwa w warunkach wirtualnych. Czasami ogranicza się ona tylko do wybranych sfer, w zależności od zamysłu twórcy. Niektóre mikronacje skupiają się na działalności gospodarczej w systemach opartych na mniej lub bardziej zaawansowanych skryptach, inne z kolei największy nacisk kładą na prowadzenie polityki, tworzenie praw itp.

Historia wirtualnej państwowości
Prawdopodobnie pierwsze wirtualne państwo powstało w Stanach Zjednoczonych już na początku lat 80. ubiegłego stulecia i nosi nazwę Królestwo Talossa. Tego typu państwa powstawały głównie na zachodzie, poprzez ogłaszanie "niepodległości" poprzez pojedynczych właścicieli farm (Kingdom of Molossia), czy też londyńskich mieszkań (Kingdom of Lovely).

Taka forma aktywności zyskała jednak dużą popularność dopiero po rozpowszechnieniu się internetu. Wówczas to w przypadku większości z nich pojawiła się możliwość zostania obywatelem na odległość. Spowodowało to powstanie także pierwszych mikronacji, które nie były związane z realnymi terytoriami i egzystowały wyłącznie w sieci. Wtedy też powstały pierwsze mikronacje w Polsce.

W przeciwieństwie do świata wirtualnego USA i Europy Zachodniej, w Polsce mikronacje działają wyłącznie w internecie, nie dążą nawet w założeniach do secesji i nie obejmują swoimi granicami ziem realnych. Niewielkie szanse na egzystencję mają również mikronacje, które nigdy nie osiągnęły większej popularności.

Historia polskich państw wirtualnych
Zalążkiem ruchu państw wirtualnych w Polsce stało się utworzone w 1995 roku Wolne Miasto Evilstone. Jego twórcy co prawda nie zdawali sobie sprawy jeszcze z istnienia ruchu mikronacji, nie określali więc się tym terminem, jednak formalnie projekt ten spełniał większość najczęściej wymienianych cech wirtualnego państwa.

Pierwsze faktyczne polskie wirtualne państwo zostało utworzone przez TomBonda w sierpniu roku 1998 - było to Królestwo Dreamlandu. 25 maja roku 2002 powstała Sarmacja, obecnie jedno z największych państw wirtualnych. W tym samym roku, we wrześniu, powstało również Królestwo Scholandii. Te trzy państwa nazywane były przez długi czas "wielką trójką wirtualnego świata", obecnie coraz częstsze są głosy przeciwko używaniu tego pojęcia.

Początkowo, istniały dwa rywalizujące rodzaje państw. Pierwszy rodzaj, oparty głównie na wzorach zachodnich, dążył do ograniczenia państwa do roli listy dyskusyjnej, usuwał w cień kwestię stron i przeciwstawiał się próbom symulacji gospodarki, reprezentowany był przez m.in. Leblandię. Do legendy przeszedł tzw. Traktat Brunlandzki, podpisany przez państwa z tej grupy, a który zastrzegał wyłączne prawo posługiwania się określeniem "mikronacja" państwom o stronach opartych wyłącznie na statycznym HTML, nie korzystających z PHP czy tym bardziej ze skryptów SQL na których oparte są w większości systemy gospodarcze. Te państwa często należały do organizacji międzynarodowych skupiających mikronacje zachodnie.

W opozycji do nich stały państwa takie jak Dreamland, a następnie także Sarmacja i Scholandia. Odchodziły one od lansowanej przez pierwszą grupę idei ubogiej oprawy stron internetowych, a także wprowadzały większy zakres demokracji, zmniejszając kontrolę obywatela przez władzę. Tym samym bardziej stymulowały one jego aktywność - dlatego też w krótkim czasie wyprzedziły one państwa pierwszej grupy, spychając je w obecnej rzeczywistości politycznej v-świata na całkowity margines.

Generalnie, z postępem czasu, pojawia się coraz więcej państw demokratycznych, a istniejące państwa również w tym kierunku ewoluują. Zwykle jednak, choć nie zawsze, istnieje w takim państwie przynajmniej jedna postać lub funkcja, która trzyma pieczę nad stronami internetowymi i miejscami publicznymi danego państwa, mająca, w teorii, możliwość przejęcia pełnej władzy, co jednak zdarza się rzadko - przykładem może być tu los Republiki Baridas, która po przeprowadzeniu referendum przekształciła się w Królestwo, związane dziś z Księstwem Sarmacji unią personalną, ustanawiającą Księcia Sarmacji Królem Baridasu.

Mapa Polskich Państw Wirtualnych