Katedra Politologi - Polityczny Ustrój Państwa

[Henryk von Groc]

Polityczny Ustrój Państwa

Ustrój polityczny to struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. W innym ujęciu określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej; zespół zasad dotyczących władzy publicznej w państwie, a także metod jej wykonywania.

Zasady te określają przedmiot władzy państwowej, wytyczają zakres i główne kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej. Ustrój polityczny może się opierać na zasadach określonych w dokumentach prawnych lub na tradycji. Współcześnie najczęściej określony jest konstytucyjnie. W doktrynie prawa konstytucyjnego ustrój polityczny jest kategorią złożoną, oznaczającą podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne.

Każdy ustrój polityczny oparty jest na specyficznej ideologii i tradycji historycznej. Na tej podstawie funkcjonują mechanizmy zdobywania oraz sprawowania władzy, system gospodarczy oraz prawny.

[Henryk von Groc]

Monarchia absolutna (Absolutyzm)

Forma rządów występująca przede wszystkim we wczesnonowożytnej oraz starożytnej monarchii (przykładem starożytnej monarchii absolutnej może być ustrój Cesarstwa Rzymskiego) oraz mające ją uzasadnić doktryny polityczne.

W systemie absolutystycznym monarcha skupia w swojej ręce władzę sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą (z oczywistych względów król wyznaczał swoich przedstawicieli do poszczególnych ośrodków władzy, osobiście zajmując się tylko sprawami najwyższej wagi oraz utrzymaniem stanu, w którym nie dochodzi do konfliktu interesów żadnych z podległych mu ośrodków władzy). Kształtowanie się nowożytnego absolutyzmu związane jest z końcem feudalizmu i pojawieniem się silnych, scentralizowanych państw narodowych, co doprowadziło do ograniczenia feudalnych przywilejów stanowych. Proces ten rozpoczął się w XIV wieku wraz z upadkiem autorytetu papieża i cesarza, a nasilił w wieku XVI (zob. Machiavelli). W wieku XVII doprowadził do powstania klasycznej formy absolutyzmu we Francji, szczególnie za panowania Ludwika XIV, któremu przypisuje się słowa "państwo to ja". W XVIII wieku absolutyzm zyskał własną ideologię gdzie władca miał być pierwszym urzędnikiem nowoczesnego, scentralizowanego państwa - taką postać absolutyzmu nazywamy absolutyzmem oświeconym. Absolutyzm oświecony najbardziej wyraźne formy przybrał w Królestwie Prus za panowania Fryderyka Wielkiego i w Austrii pod rządami Józefa II. W absolutyzmie oświeconym panowały, zgodne z ideologią Oświecenia, tendencje do reformy całokształtu życia społecznego i gospodarczego, realizowanego przez rozbudowany aparat biurokratyczny. W niektórych państwach (Polska, Anglia) absolutystyczny system rządów nigdy się nie ukształtował, a co więcej, budził stałe, poważne obawy społeczeństwa (zob. absolutum dominium, Magna Charta, neminem captivabimus). W innych (Szwecja, Niderlandy, także Anglia Stuartów) da się zauważyć starą walkę między zwolennikami władzy absolutnej a zwolennikami decentralizacji. W jeszcze innych (Rosja) nałożył się na dawniejsze formy despotyzmu (zob. samodzierżawie).

Różnica między monarchią absolutną a despotyczną polega według Monteskiusza na tym, że w monarchii absolutnej istnieje skodyfikowane prawo, podczas gdy władza monarchy despotycznego nie jest niczym ograniczona.

[Henryk von Groc]

Monarchia konstytucyjna

Forma władzy w państwie, gdzie jej zakres, zarówno dotyczący monarchy (władcy) jak i organów przedstawicielskich ludu (np. wybranych posłów), określany jest w konstytucji. Władca pełni tu zazwyczaj funkcję reprezentacyjną, niż faktycznie sprawuje rządy, choć dziewiętnastowieczne monarchie konstytucyjne zazwyczaj dawały monarsze realną, choć ograniczoną władzę.

Monarchia parlamentarna

Forma ustroju politycznego, w którym głową państwa jest monarcha, który współdzieli władzę z parlamentem. We współczesnych europejskich monarchiach parlamentarnych kompetencje króla są jednak ograniczone do funkcji reprezentacyjnych, a realną władzę sprawuje demokratycznie wyłaniany parlament i rząd, na którego czele stoi premier. W ten sposób takie państwo de facto nabiera cech republiki demokratycznej, a monarchiczna forma rządów staje się tu jedynie dekoracją. Obowiązuje zasada rex regnat, sed non gubernat — "król panuje, ale nie rządzi".

Ustrój ten zaczął się po raz pierwszy kształtować w Anglii, poczynając od przyjęcia Magna Carta w 1215 roku przez okres wojen domowych w XVII wieku aż po objęcie władzy przez dynastię Stuartów. Chcąc uchronić się przed próbami przywrócenia absolutyzmu, parlament uchwalił akt prawny, na mocy którego nikogo nie można było aresztować bez nakazu sądowego i przedstawienia mu zarzutów. W wydanej w 1689 roku Deklaracji praw narodu angielskiego ostatecznie określono zakres władzy monarchy i parlamentu. Odtąd o armii i finansach państwa samodzielnie decydował parlament. Ustrój ten stopniowo dalej ograniczał władzę królewską aż do stanu współczesnego.

[Henryk von Groc]

Republika
(dosłownie rzecz pospolita, rzecz publiczna)

Zgodnie ze współczesną definicją ustrój polityczny, w którym władza jest sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów na określony czas. W republice występują różne systemy rządów, zależnie od organu sprawującego władzę, którym może być :

prezydent wybierany na określony czas, z ograniczoną (albo z nieograniczoną) możliwością ponownego wyboru. Prezydent może być odpowiedzialny przed innym organem państwa, albo przed Historią (lub Bogiem);
rząd odpowiedzialny przed parlamentem lub przed prezydentem.

[Henryk von Groc]

Demokracja
(stgr. δημοκρατία demokratia "rządy ludu")

Ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli (sprawują oni rządy bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawicieli). Obecnie powszechną formą ustroju demokratycznego jest demokracja parlamentarna. Gwarantem istnienia demokracji parlamentarnej jest konstytucja (wyjątkiem są Izrael oraz Wielka Brytania, nieposiadające konstytucji spisanej w jednym akcie). Demokracja ma swój początek w Starożytnej Grecji. Znaczący wkład w jej rozwój ma także kultura Starożytnego Rzymu oraz kultura Zachodu (Europa, Ameryka Północna i Południowa). Demokracja została nazwana ostatnią formą rządów i rozpowszechniła się znacząco wokół globu.

Wedle współczesnych kryteriów, za państwa stricte demokratyczne uznawane być mogą tylko te, których ustrój charakteryzuje się :

* możliwością wyboru władzy przez wolne i uczciwe wybory,
* możliwością kandydowania do ciał tworzących władzę przez wszystkich obywateli,
* rządami prawa i jawnością stanowienia prawa,
* przestrzeganiem humanistycznej idei praw człowieka takich jak:
* wolność głoszenia swoich poglądów - nawet jeśli nie są one w danym momencie popularne,
* wolność zrzeszania się i tworzenia politycznych grup nacisku,
* wolność od dyskryminacji klasowej, religijnej, z uwagi na orientację seksualną, niedopuszczanie uciskania jakiejkolwiek grupy ludzi (mniejszości).

Modele ustrojowe w państwach demokratycznych
Ze względu na strukturę i organizację instytucji, wyróżnia się:

* system parlamentarny (Prezydent powoływany jest przez parlament. Przezeń powoływany jest także rząd. Parlament odgrywa więc w takim państwie rolę dominującą. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej ze względu na jej niewysoką rangę. Jest jedynie odpowiedzialna konstytucyjnie, np. za zdradę);
* system parlamentarno-gabinetowy (system rządów w którym rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).
* system gabinetowo-parlamentarny (system rządów, który charakteryzuje przewaga gabinetu nad parlamentem, a głowa państwa pełni jedynie funkcję reprezentacyjną.
* system parlamentarno-komitetowy (np. Szwajcaria - bez wyraźnie zarysowanego podziału władz. Dużą rolę odgrywa natomiast demokracja bezpośrednia),
* system kanclerski;
* system prezydencki (np. Stany Zjednoczone - Prezydent łączy w sobie funkcję głowy państwa i szefa rządu. Kieruje on całą władzą wykonawczą, wytycza politykę zagraniczną, wybiera rząd);
* systemy mieszane, m.in.:
system semiprezydencki - głowa państwa ma prawo rozwiązać parlament, ponadto pochodzi ona z wyborów powszechnych. Taki system można zaobserwować np. we Francji;
system supersemiprezydencki - odmiana systemu prezydenckiego, w którym istnieje wprawdzie urząd premiera, jednak jego kompetencje są znacznie ograniczone na rzecz prezydenta. (np. Rosja i inne republiki postradzieckie.)

[Henryk von Groc]

Socjalizm
(łac. societas - wspólnota)

Określenie ustroju politycznego ukształtowane w krajach rządzonych przez partie komunistyczne i robotnicze (tzw. kraje demokracji ludowej), odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest (częściowe lub całkowite) odrzucenie idei kapitalistycznego wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie idei sprawiedliwości społecznej. W państwach rządzonych przez partie komunistyczne socjalizm był systemem, w którym środki produkcji były uspołecznione, a gospodarka według ideologii marksistowskiej miała być nastawiona na sprawiedliwy podział dóbr, a nie na zysk właścicieli kapitału. Socjalizm w tym systemie miał być drogą do komunizmu, który w praktyce nigdy nie został zrealizowany jako społeczeństwo bezklasowe.

[Henryk von Groc]

Komunizm
(łac. communis – wspólny, powszechny)

Ustrój komunistyczny – jako ustrój bezklasowy, uwolniony od instytucji państwa, najwyższe stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego – nigdzie nie został zrealizowany. Był natomiast uznawany za cel, do którego miały dążyć społeczeństwa socjalistyczne.
W praktyce państw rządzonych przez partie komunistyczne i robotnicze występował (i w niektórych krajach nadal trwa) ustrój nazywany od lat 70. XX wieku, stworzonym w ZSRR propagandowym określeniem realnym socjalizmem (który zastąpił wcześniej stosowane określenie dyktatura proletariatu). Od lat 70-tych socjologowie prognozowali upadek komunizmu na gruncie dwóch teorii - geopolitycznej i materializmu historycznego.

Ustrój realnego socjalizmu ukształtował się wyłącznie w państwach, w których partie komunistyczne zdobyły władzę. Charakteryzował się dominacją partii we wszystkich sferach życia publicznego, które zawładnęły ustawodawstwem, prawem, a nawet życiem prywatnym obywateli; sprawowały monopol w zakresie ideologii i upaństwowionej gospodarki.
Rządy partii komunistycznych lub robotniczych zgodnie z postulatami Marksa realizowano metodami przymusu. Wobec sprzeciwu różnych grup społecznych stosowano terror o różnej dynamice i stopniu nasilenia, przy równoczesnym odcięciu kontaktów i swobody wymiany ze światem zewnętrznym. Ustrój komunistyczny (określany także jako ustrój tzw. realnego socjalizmu), zarówno w fazie rozwoju oraz apogeum funkcjonowania, charakteryzowały:

* Ogromna produkcja w wybranych przez państwo dziedzinach gospodarki (częściowo wymuszonych przez sytuację międzynarodową), przy jednoczesnym niedoborze większości innych towarów (konsekwencja centralnego planowania gospodarczego);
* Mobilizacja ludności metodami przymusu politycznego i policyjnego do osiągania celów polityczno-gospodarczych, m.in. kolektywizacja, industrializacja (ZSRR), wielki skok naprzód, rewolucja kulturalna (Chiny);
* Masowe przemiany społeczne (uprzywilejowanie niektórych grup społecznych – np. chłopi, robotnicy, zwolennicy ustroju, kosztem reszty społeczeństwa, np. poprzez wywłaszczenia, mordy czy dyskryminację (działania łamiące prawo tłumaczone były zasadą tzw. dyktatury proletariatu); niszczenie norm społecznych, tradycji i religii, narzucanie kierunków w sztuce np. socrealizm;
* Ateizacja, realizowana w sposób zinstytucjonalizowany, np. Związek Wojujących Bezbożników (ZSRR);
* Cykliczne usuwanie rzeczywistych lub domniemanych przeciwników komunizmu (np. wróg klasowy, wróg ludu, kułak itp.), poprzez czystki, wymierzone we własne struktury władzy komunistycznej (m. in. organizowano procesy pokazowe), oraz inne formy represji (m. in. wykorzystanie psychiatrii do represji politycznych, np. psychiatria represyjna w ZSRR), czy system obozów pracy przymusowej np. Gułag (podporządkowany także celom ekonomicznym);
* Zmiana sposobu życia związana z planami społecznymi i ekonomicznymi władz – np. uprzemysławianie, zasiedlanie miast przez ludność wiejską, wdrażanie pseudonaukowych teorii i poglądów np. łysenkizm;
* Kult przywódców państwowych, zgodnie z tzw. kultem jednostki, realizowany pośrednio poprzez promocję grup i kreowanie pożądanych postaw społecznych (np. stachanowiec, przodownik pracy, pionier, itp.);
* Blokada informacyjna społeczeństwa, realizowana głównie poprzez cenzurę, indoktrynację ideologiczną,
propagandę – w szczególności zawłaszczającą sferę języka publicznego poprzez tzw. nowomowę.

Te cechy rozwoju decydowały o poparciu realnego socjalizmu przez niektóre grupy społeczne, które odnosiły korzyści ze zmian, i na nie powoływały się aprobujące komunizm środowiska poza granicami krajów komunistycznych.

Rządy partii określanych jako komunistyczne były jedną z przyczyn zacofania gospodarczego wielu państw świata. Po wyczerpaniu łatwo dostępnych zasobów i wskutek narastania zjawisk biernego oporu oraz korupcji, nastąpiła faza utraty atrakcyjności ideologicznej i praktycznej. Pojawiły się zorganizowane ruchy emancypacyjne ("Solidarność"). Gospodarka przeżywała coraz poważniejsze trudności, opierając się w znacznym stopniu na zagranicznych pożyczkach. Było to przyczyną znalezienia się ustroju realnego socjalizmu w fazie stagnacji i przewlekłego kryzysu, a w konsekwencji upadku.