Muzeum Wojska

[Henryk von Groc]

Taraśnice, Wężownice, Foglerze

Innym typem artylerii była artyleria obronna. Przy konstruowaniu dział, które miały służyć do obrony kierowano się nieco innymi założeniami niż przy artylerii burzącej. Nie była tu potrzebna duża siła burząca ale celność i zasięg strzału, które pozwoliłyby szybko i skutecznie eliminować przygotowującą się do ostrzału artylerię przeciwnika lub szturmującą piechotę. Dlatego artyleria obronna przeważnie miała długą lufę o małym kalibrze i strzelała żelaznymi kulami zamiast kamiennych. Większość broni obronnej miało lawety bez kół, a czasami nawet łoże było montowane bezpośrednio do kamiennego podłoża. Do artylerii obronnej zaliczały się między innymi popularne taraśnice o kalibrze 4~10cm i lufie o długości 20~25 kalibrów, wężownice (lub "serpentyny") o bardzo długich lufach dochodzących do 40 kalibrów oraz foglerze z wymienną komorą prochową dla zwiększenia szybkostrzelności. Foglerze jednak nie stanowiły zbyt dobrego pomysłu, gdyż nieszczelność wymiennej komory powodowała znaczne osłabienie strzału, więc szybko zrezygnowano z tego rozwiązania.

[Henryk von Groc]

Hufnice

Kolejnym typem działa były hufnice, których wynalezienie przypisuje się Husytom. Swoją konstrukcją przypominały bombardy jednak używano ich najczęściej w polu ze względu na proste łoże umożliwiające im dużą manewrowość. Hufnice miały także miały możliwość oddania strzału z wyższego konta lufy niż bombarda. Według K. Górskiego komora miała dwie średnice długości wylotu lufy i kanał o wymiarze półtorej średnicy. Z hufnic strzelano kulami kamiennymi, aż w końcu zastąpiono je pociskiem w stylu kartacza. Obok hufnic i taraśnic powstawały działa takież same w konstrukcji jednak o mniejszym kalibrze. Nazywano je półhufnicami i półtaraśnicami. Dzięki takiej klasyfikacji możemy mówić o pojawieniu się w XV wieku kryteriów rozróżniania kalibrów dział.

[Henryk von Groc]

Rozwój artylerii w XVI wieku

Pod koniec XV stulecia i na początku XVI pojawił się jeszcze jeden rodzaj działa. Znany jest on dobrze z ikonografii. Co prawda przedstawienie kartauny używanej przez siły polsko litewskie dotyczy bitwy pod Orszą, jednak pierwsze tego typu działa prawdopodobnie mogły być używane już kilkanaście lat wcześniej. Przyglądając się malowidłu przedstawiającemu bitwę orszańską możemy dokonać dość dokładnego opisu działa. Kartauna posiada dość krótką lufę, grubszą u wylotu i części środkowej, wzmocnioną czterema pierścieniami. Dodatkowo działo zostało wyposażone w specjalne uchwyty w kształcie głów zwierzęcych, które zostały umieszczone w jego środkowej części, a także posiada mechanizm podnoszenia lufy. Działo zamontowane jest na specjalnym łożu wzmocnionym okuciami i zostało wyposażone w okute kola, dzięki czemu zwiększono manewrowość kartauny i umożliwiono jej łatwiejszy transport. Jak widzimy XVI stulecie przyniesie kolejne zmiany dotyczące produkcji, wyposażenia i użycia dział. Mimo iż przez wiele lat typy dział powstałe w XV wieku będą znajdowały się w zamkach i cekchauzach to w teatrze działań wojennych nowożytnej Europy pojawią się ich doskonalsze egzemplarze.

Bardzo istotną zmianą w konstrukcji dział XVI wiecznych było pojawienie się czopów, które ułatwiły układanie i montowanie dział na łożach. Kolejną innowacją jest zamiana kul kamiennych na stalową amunicję. Oba ulepszenia pojawiły się we Francji za panowania Karola VIII, który prowadził na kampanię włoską 140 dział na łożach kołowych. Wprowadzenie kul stalowych pozwoliło zmniejszyć średnicę dział, co od razu zredukowało wagę i poprawiło manewrowość XVI wiecznej artylerii. Dzięki takim ulepszeniom i innowacjom, artyleria staje się coraz bardziej skuteczną bronią podczas toczenia bitew w polu. Pierwszym starciem, w którym działa polowe odegrały decydujące starcie była bitwa pod Rawenną, stoczona między wojskami francuskimi Ludwika XII, a wojskami Ligi Świętej 11. kwietnia 1512 roku. Zostały tam zastosowane zupełnie nowe, wcześniej nie spotykane elementy walki: użycie artylerii w natarciu, polegające na zmuszeniu przeciwnika do opuszczenia pozycji obronnej i przyjęcia walki w polu, ogień krzyżowy i pojedynek artyleryjski z działami przeciwnika, a także ścisłe współdziałanie artylerii z jednostkami jazdy i piechoty. W Polsce użyto dział do walki w polu przeciw tatarom pod Kleckiem w 1506 roku i pod Łopusznem w 1512, jednak ich rola była nieznaczna. Dopiero w 1514 roku w bitwie pod Orszą artyleria polowa w dużym stopniu przyczyniła się do pokonania wojsk moskiewskich. Istotnym warunkiem do rozwinięcia krajowej produkcji dział było posiadanie zaplecza surowcowego, wykwalifikowanych rzemieślników i olbrzymich środków finansowych, ponieważ zastosowanie artylerii zdecydowanie zwiększało koszty prowadzenia działań zbrojnych, co wynikało nie tylko z wysokich kosztów produkcji, ale także z wynagrodzenia puszkarzy, opłat za transport dział, pocisków, prochu, oraz sprzętu potrzebnego do obsługi dział – żelaznych łopatek do sypania prochu, akcesoriów do czyszczenia luf z nagaru, który osadzał się w skutek używania zanieczyszczonej saletry i węgla drzewnego do produkcji prochu, którą zajmowali się puszkarze ( proporcje w jakich mieszano składniki ze sobą to : 66,50% saletry i po 16,75 węgla i siarki).

[Henryk von Groc]

Typy dział oblężniczych i polowych

W początkach XVI stulecia dążono do znormalizowania produkcji dział, co miało duże znaczenie dla możliwości ich taktycznego zastosowania. Schemat podziału luf działowych znajdujemy w dziele księcia Albrechta Hohenzollerna pt. „Księgi o rycerskich rzeczach”. Mimo iż pozycja ta pochodzi z II Polowy XVI wieku, możemy zasięgnąć wielu informacji związanych z artylerią lat wcześniejszych. Książę Albrecht wymienia w swym dziele osiem typów dział oblężniczych:

1. Wielkie szarfmece o lufie ważącej 6500kg., pocisku o wadze 40kg, 33 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 6 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.
2. Bazyliszki o lufie ważącej 4550 kg, pocisku o wadze 28 kg, 25 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 6 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.
3. Słowiki o lufie ważącej 3900 kg, pocisku o wadze 20 kg, 25 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 4 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.
4. Śpiewaki o lufie ważącej 2600 kg, pocisku ważącym 8 kg, 13 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 4 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.
5. Kartauny o lufie ważącej 2925 kg, pocisku ważącym 18 kg, 13 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 4 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.
6. Działa ogniste – przeznaczone do strzelania pociskami zapalającymi, o lufie ważącej 1625kg, pocisku o wadze20kg, 8 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 4 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.
7. Moździerze o lufie ważącej 1950 kg, pocisku wadze 40 kg, 8 konnym zaprzęgu ciągnącym lufę i 4 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże .
8. Długie wężownice o lufie ważącej 3250 kg, pocisku ważącym 6,4 kg, 16 konnym zaprzemy ciągnącym lufę i 4 konnym zaprzęgu ciągnącym łoże.

I siedem typów dział polowych:

1. Wężownice o lufie ważącej 1625 kg, pocisku ważącym 3,2 kg i 6 konnym zaprzęgu dla działa z łożem.
2. Półkartauny o lufie ważącej 1625 kg, pocisku ważącym 4,8 kg i 6 konnym zaprzęgu dla działa z łożem.
3. Półwężownice o lufie ważącej 780 kg, pocisku ważącym 1,6 kg i 4 konnym zaprzęgu dla działa z łożem.
4. Półmoździerze o lufie ważącej 975 kg, pocisku ważącym 20 kg i 4 konnym zaprzęgu dla działa z łożem.
5. Małe działa ogniste o lufie ważącej 780 kg, pocisku ważacym10 kg i 4 konnym zaprzęgu dla działa z łożem.
6. Małe moździerze o lufie ważącej 130 kg, pocisku ważącym 2 kg i 6 konnym zaprzęgu przy wozie wiozącym 12 małych moździerzy.
7. Sokoły inaczej falkonety o lufie ważącej 390 kg, pocisku ważącym 0,8 kg i 2 konnym zaprzęgu dla działa z łożem.

Skuteczność XVI wiecznych dział była znacznie większa niż artylerii z XV stulecia, jednak ich szybkostrzelność nadal pozostawała niewielka. Szarfmece, bazyliszki, słowiki, śpiewaki, kartauny i długie wężownice oddawały dziennie do 30 strzałów, działa ogniste, moździerze, małe moździerze i małe działa ogniste do 20 strzałów, wężownice i półkartauny do 40 strzałów, półwężownice do 60,a sokoły do 80 strzałów.
Wraz z rozwojem artylerii modernizacji zostały poddane także systemy obronne miast i zamków. Mury twierdz zostają pogrubiane i podwyższane, celem ustawienia na nich dział i żeby mogły skuteczniej opierać się ostrzałowi artyleryjskiemu. Powstają dzięki temu systemy bastejowe i specjalne umocnienia ziemne. Koniecznym stało się także rozwinięcie taktyki w oparciu o wprowadzenie dział polowych, powstanie nowych rodzajów wojsk mogących zapewnić fachową obsługę i transport dział, pojawienie się wojsk inżynieryjnych, a także współdziałanie wszystkich rodzajów formacji na polu walki. Doskonałym przykładem umiejętnego zastosowania nowych zasad taktycznych z użyciem artylerii i wojsk inżynieryjnych jest kampania obertyńska roku 1531. Wnikliwie czytając dzieło Jana Tarnowskiego pt. „Consiliom rationis bellica” dowiemy się dokładnie w jaki sposób hetman użyje artylerii podczas starcia z wojskami Piotra Raresza: „niemały to fortel nieprzyjaciela czekać, albo na ciągnieniu takie miejsce obrać, na który by z nieprzyjacielem bitwę zwodzić mógł, iżby najpierwej od strzelby nieprzyjaciel wziąć szkodę musiał”.

[Henryk von Groc]

Artyleria XVII i XVIII wieku

Artyleria była jedną z najważniejszych broni w XVII, służyła zarówno do obrony jak i do szturmu. Artylerie można było podzielić na ciężka, lekka (polową) oraz batalionową. Większość artylerii stanowiły w tym czasie armaty(70-80%).

Armaty dzieliły się na:
- 12 funtowe (ciężkie)
- 6 funtowe (lekkie)
- 3 funtowe (batalionów)

Do artylerii zaliczano jeszcze haubice i granatniki. Kaliber armat określano jako ciężar pełnej kuli żelaznej, haubic i granatników - kuli kamiennej, choć nie było to regułą. Tak, więc armata i haubica tego samego kalibru miały lufy o innych średnicach. Do armat stosowano pociski w postaci: kuli żelaznej - jako pocisku burzącego, oraz do ostrzeliwania piechoty na dużych odległościach i w zwartych kolumn, czworobokach (strzał odbitkowy), na odległość do 300 - 400m strzelano kartaczem. Nie strzelano granatami. Praktyczny zasięg skutecznego strzału wynosił dla armat ciężkich: 1000 - 1200m i 600 - 800m dla armat lekkich. Maksymalna szybkostrzelność dział polowych dochodziła do 10 - 12 strzałów na minutę(!). Haubice i granatniki były działami strzelającymi granatami (bombami) oraz kartaczem, ich donośność była znacznie mniejsza niż armat. Powyższe dane dotyczą dział używanych w XVIII i w I połowie XIX. W połowie XIX. W wyniku postępu technicznego zasięg dział wzrósł i tak np.: 12 funtowe armaty z czasów Wojny Secesyjnej miały praktyczną donośność ok. 1600 - 1800m, a działa z lufą gwintowaną do 3000 metrów.

[Henryk von Groc]

Armaty górskiej 7 cm Gebirgskanone M.75

Działo o niezwykle ciekawej konstrukcji lufy, było ładowane od strony zamka. W konstrukcji tej zastosowano pryzmatyczny zamek blokowy, który był uszczelniany za pomocą krążka z czerwonej miedzi umieszczanego w odpowiednim wyżłobieniu komory. Zamkiem operowało się w poziomie za pomocą odłączalnej korby działającej na mechanizm śrubowy. Szybkostrzelność maksymalna dochodziła do 6 strzałów na minutę. Lufa była gwintowana, miała 18 bruzd o głębokości 1,25 mm i szerokości 8,5 mm. Łoże działa było kute i wykonane ze stali besemerowskiej. Mechanizm podniesienia śrubowy sterowany pokrętłem był umieszczony centralnie pod zamkową częścią lufy.
Jako muszka służył mosiężny bolec wkręcany w otwór wywiercony w bloku lufy, (na jej końcu, po prawej stronie) w pobliżu środka ciężkości. Za szczerbinkę służył wykonany z mosiądzu celownik suwakowy Aufsatz der Gebirgsgeschütze M.75 zaopatrzony w 3 skale:
– sygnatura H.S. dla prowadzenia ognia granatami z pełnymi ładunkami,
– sygnatura H.W. dla prowadzenia ognia granatami z ładunkami zmniejszonymi,
– sygnatura S.S. dla prowadzenia ognia szrapnelami.
Na jednej stronie miarki były podziałki dla małych odległości, a na drugiej dla dużych odległości. Wszystkie podziałki były wyskalowane co 100 kroków (wartość minimalna to 200 kroków, a maksymalna to 4000 kroków). Do celownika można było wprowadzić boczną korektę ze względu na prawoskrętny gwint lufy.

Drewniane szprychowe koła o średnicy 950 mm i masie 20,1 kg każde służyły głównie do przetaczania działa na stanowisku bojowym (rozstaw kół 737,5 mm). Na większe odległości rozkładano działo na dwie podstawowe części (laweta i lufa z zamkiem) i mocowano na odpowiednich końskich jukach. Przy ciągnięciu za wozem działo miało skłonność do podskakiwania i przewracania się, ponieważ środek ciężkości znajdował się powyżej osi kół. Obsługa działa liczyła etatowo 4 żołnierzy. Każdy z nich miał ściśle przydzielone zadania.

Amunicja rozdzielnego ładowania. Naboje były pakowane w drewniane skrzynki po 8 sztuk. Pociski umieszczano po bokach w profilowanych drewnianych uchwytach, natomiast ładunki miotające znajdowały się w przegrodzie między nimi. Pociski wystrzeliwano za pomocą ładunków miotających:
- zmniejszonego Wurfpatrone o masie 160 gramów,
- pełnego Schusspatrone o masie 350 gramów.
Stanowił je proch czarny typu Lit. A Geschtz. umieszczony w jedwabnym woreczku. Inicjacja ładunku miotającego następowała z wykorzystaniem zapału tarciowego Bandel M.59 (oznaczenie polskie wz. 1859 – mosiężna rurka mieszcząca masę analogiczną do używanej do wyrobu zapałek, z umieszczonym wewnątrz ostro nacinanym drutem, który był wyrywany z zapału za pomocą sznura przewlekanego przez oczko uformowane na zakończeniu drutu, powodując samozapłon) umieszczanego w specjalnym otworze w lufie tuż przed zamkiem. Przed włożeniem zapału należało włożyć w jego otwór szpilkę celem rozerwania woreczka z ładunkiem motającym.

Dane techniczne
Kaliber: 66 mm
Masa: 199,6 kg
Masa lufy z zamkiem: ok. 89 kg (wartość uśredniona)
Masa zamka: 9 kg
Masa lawety: 109 kg

[Henryk von Groc]

Armata 120 mm De Bange wz. 1878

Francuska armata oblężnicza, skonstruowana przez Charlesa De Bange'a, wykorzystywana przez armię francuską. Armata wz. 1878 był jedną z serii dział konstrukcji Charles'a De Bange'a, wykorzystujących uszczelniacz jego pomysłu, umożliwiający użycie silnych ładunków prochowych w dziale z zamkiem śrubowym. Armaty De Bange'a nie posiadały oporopowrotnika i po każdym wystrzale odrzut odtaczał je do tyłu. Konieczność wtoczenia armaty na stanowisko obniżała celność i szybkostrzelność, dlatego też zostały wyparte przez nowocześniejsze działa Schneidera.
Mimo przestarzałej konstrukcji, armaty De Bange wz. 1878 miały swoje zalety: wystrzeliwały osiem rodzajów pocisków (burzące, zapalające, chemiczne, szrapnele) o masie 18–20 kg i dużej sile rażenia, na skuteczny dystans 8–10 km i maksymalny ponad 12 km; były proste w budowie; zamek z uszczelniaczem pozwalał na wykorzystanie ładunków miotających w woreczkach, bez użycia łusek, co oszczędzało deficytowe metale, zwłaszcza miedź.
Dla osłabienia odrzutu używano specjalnych platform z wbudowanym oporopowrotnikiem lub nakładek na koła, w postaci płyt tworzących rodzaj "gąsienicy". Armaty holowano sześciokonnym zaprzęgiem, drugi taki zaprzęg holował jaszcz amunicyjny. Działa te tworzyły dywizjony artylerii ciężkiej

[Henryk von Groc]

Armata Canon de 75 mle 1897

Francuska armata polowa, skonstruowana na przełomie XIX i XX wieku przez majora Josepha Alberta Deporta. Była to pierwsza w świecie nowoczesna armata o ogólnej konstrukcji używanej do dziś. Składała się z lufy z zamkiem klinowym, kołyski, oporopowrotnika olejowo-powietrznego w kołysce i łoża. Właśnie oporopowrotnik był najbardziej rewolucyjnym rozwiązaniem armaty. Poprzednie modele dział miały lufy przymocowane do łoża na sztywno, co powodowało, iż po każdym strzale armata odskakiwała do tyłu. Oporopowrotnik pozwolił zlikwidować ten problem, a zwiększenie stabilności systemu oraz użycie nowoczesnego zamka pozwoliło na szybkostrzelność w granicach około 30 strzałów na minutę, co było wówczas wynikiem znakomitym. Armata ma łoże kołowe, jednoogonowe. Obsługa działa 6 osobowa była chroniona przez tarczę pancerną o grubości 8 mm. Trakcja konna.

[Henryk von Groc]

Haubica 152 mm wz. 1909

Rosyjska haubica opracowana w 1909 przez francuską firmę Schneider, używana przez armię carską podczas I wojny światowej. Duża ich ilość została przejęta przez Armię Czerwoną. Zaczynając od 1930 Związek Radziecki przeprowadził modernizację posiadanych haubic, które otrzymały oznaczenie wz. 1909/30. Produkcję tego działa kontynuowano aż do 1940, gdy zastąpiła je 152 mm haubica wz. 1938 (M-10).

[Henryk von Groc]

Haubica 100 mm houfnice vz. 14

Houfnice vz. 14 produkowana przez firmę Skoda, miała łoże jednoogonowe, lufę stalową, zamek klinowy i było zasilane amunicją scaloną. Pocisk burzący miał masę 16 kg. W czasie I wojny światowej haubice tego typu były używane przez armię włoską (Obice da 100/17 modello 14) i austro-węgierską (10 cm Feldhaubitze M.14). W 1919 roku Skoda zakończyła produkcję tego działa zastępując je ulepszoną houfnice vz. 14/19.