Katedra Prawa - Prawo Międzynarodowe

[Henryk von Groc]

Prawo Międzynarodowe

To jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki między państwami, organizacjami międzynarodowymi, a także innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Termin "prawo międzynarodowe" zaczął być stosowany w XVIII wieku. Przyjmuje się, że po raz pierwszy użył go Jeremy Bentham w 1780 roku. Wcześniej powszechnie używano terminu "prawo narodów", które pochodziło z czasów cesarstwa rzymskiego i było tłumaczeniem łacińskiego terminu ius gentium - działu prawa rzymskiego regulującego stosunki prawne obywateli Rzymu z cudzoziemcami.

Prawo międzynarodowe początkowo obejmowało przede wszystkim zagadnienia prawa wojny, które określało kiedy oraz w jaki sposób wolno prowadzić wojnę. Inne działania międzynarodowe z reguły także powiązane były z wojnami (zawieranie traktatów przymierza i pokoju, wysyłanie poselstw). Zaczęto je łączyć w zbiorowym określeniu "prawo pokoju". Dwupodział na prawo wojny i prawo pokoju jest charakterystyczny dla prawa międzynarodowego przez większą część jego historii, przy czym z czasem kolejność uległa odwróceniu i prawo międzynarodowe dzielono na prawo pokoju i prawo wojny.

Działy prawa międzynarodowego określa się przede wszystkim poprzez dziedzinę regulacji. Do tak wyodrębnianych działów zalicza się:

* prawo traktatów, zw. też prawem umów międzynarodowych,
* służba zagraniczna: prawo dyplomatyczne i prawo konsularne,
* prawo dotyczące terytorium: delimitacja, prawo morza, uregulowania dotyczące rzek międzynarodowych, prawo lotnicze,
* prawo dotyczące ludności: ochrona praw człowieka, zagadnienia obywatelstwa, cudzoziemców, ekstradycji, azylu i ochrony uchodźców,
* prawo organizacji międzynarodowych,
* rozwiązywanie sporów międzynarodowych,
* prawo konfliktów zbrojnych, zwane też prawem humanitarnym,
* międzynarodowe prawo karne.

[Henryk von Groc]

Źródła Prawa Międzynarodowego

Prawo międzynarodowe ma własne źródła prawa, inne niż prawo krajowego (konstytucja, ustawa, rozporządzenie). Tradycyjnie należą do nich:

* umowa międzynarodowa, obecnie podstawowe źródło prawa międzynarodowego. Największa liczba norm powstaje poprzez zawieranie umów międzynarodowych.
* zwyczaj międzynarodowy, kiedyś podstawowe źródło prawa międzynarodowego, tworzone poprzez jednolitą praktykę państw, które w podobnych sytuacjach zachowywały się podobnie. Z czasem taka praktyka nabierała charakteru prawnie wiążącego (opinio iuris), państwa jej przestrzegały w przekonaniu, że tego wymaga od nich prawo.
* Do tych dwu podstawowych źródeł prawa międzynarodowego dodaje się czasem ogólne zasady prawa, choć w doktrynie obecnie przyjmuje się, że są one raczej częścią prawa międzynarodowego a nie jego odrębnym źródłem. Zostały one jednak wymienione jako jedna z podstaw wyrokowania w statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, a później także Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
* Do źródeł prawa międzynarodowego od połowy XX wieku zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych.

Prawo międzynarodowe cechuje brak hierarchii źródeł prawa, która jest charakterystyczna dla prawa krajowego (konstytucja jest nadrzędna nad ustawami, te z kolei mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami). Umowa międzynarodowa może zmienić zwyczaj, ale także (choć znacznie rzadziej) zwyczaj międzynarodowy może zmienić umowę międzynarodową.

[Henryk von Groc]

Umowa Międzynarodowa

Jest obecnie najważniejszym instrumentem regulującym stosunki międzynarodowe i jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego.

Za umowę międzynarodową uważa się zgodne oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji międzynarodowych, ale także np. Stolicy Apostolskiej) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym czy w większej liczbie dokumentów, i bez względu na jego nazwę.

Nazwa „umowa międzynarodowa” jest kategorią najbardziej ogólną. Często jej synonimem jest „traktat”, choć niektórzy tę nazwę rezerwują dla umów o wyższej randze, z reguły wymagających ratyfikacji. Stanisław Nahlik (profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Jagiellońskim) proponował, aby nazwą „traktat” obejmować umowy zawarte w formie pisemnej i to wyłącznie przez państwa, a nie przez inne podmioty prawa międzynarodowego.

BUDOWA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

I. Tytuł umowy - nazwa (konwencja, pakt, etc.), strony (przy umowach dwustronnych, gdy znane są podmioty zawierające umowę międzynarodową; przy umowach wielostronnych - nie), przedmiot umowy

II. Preambuła (uroczysty wstęp) a) inwokacja - w umowach zawieranych przez państwa muzułmańskie; w Europie pomija się inwokacje poza umowami zawieranymi ze Stolicą Apostolską b) intytulacja - nazwanie organów, wymienienie stron c) arenga - przyczyny, które skłoniły państwa do podpisania umowy d) narracja - opis czynności, które doprowadziły do zawarcia umowy, np. podczas spotkań postanowiono o zawarciu umowy e) komparycja - ewentualna wzmianka o wyznaczeniu pełnomocników

III. Stwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy („Państwa—Strony niniejszej konwencji, (...) uzgodniły, co następuje:”)

IV. Dyspozycja
a) część materialnoprawna - meritum sprawy, konkretne zagadnienia; najczęściej spotykane klauzule (typowe elementy, zawsze w tym samym brzmieniu): 1. o trybie rozstrzygania sporów - klauzula sądowa, arbitrażowa 2. wzajemności - tylko sfera ochrony praw człowieka nie opiera się na zasadzie wzajemności - wszystkie inne sfery tak 3. klauzula najwyższego uprzywilejowania (KNU) - w obrocie gospodarczym, nikogo nie uprzywilejowuje, tylko zabezpiecza przed dyskryminacją („nie będziemy traktować was gorzej niż kogokolwiek innego”); odniesienie sytuacji podmiotu do wszystkich innych kontrahentów wyjątki od KNU: w szczególnych sytuacjach korzyści lub przywileje przyznawane jakiemuś państwu lub obszarowi nie muszą być przenoszone na inne państwa korzystające z KNU. Umożliwiają więc one traktowanie preferencyjne jakiegoś państwa czy grupy państw we wszystkich czy niektórych dziedzinach obrotu. Uznawanymi powszechnie wyjątkami są: - tzw. mały ruch graniczny między państwami sąsiednimi (różne ulgi przyznawane w tym ruchu nie muszą być przenoszone na handel z innymi państwami) - handel z własnymi koloniami i posiadłościami - szczególne sytuacje prawne, polityczne czy uświęcone tradycją (np. brytyjskie preferencje imperialne, preferencje celne w ramach Unii Francuskiej) - unia celna (państwa, które tworzą unię celną i znoszą w jej ramach cła nie przenoszą tych ulg na państwa trzecie) - handel z krajami rozwijającymi się (ten ostatni wyjątek zastępuje dawne wyjątki stosowane w odniesieniu do kolonii i krajów zależnych). 4. klauzula narodowa - najkorzystniejszy przepis zapewniający kontrahentowi takie uprawnienia, jakie mają obywatele naszego kraju (bez praw politycznych) → rzadko spotykana, dowód zaufania w stosunkach

b) część formalnoprawna - postanowienia końcowe, sposób przestrzegania zobowiązań; typowe klauzule:

* informacja o sposobie wejścia umowy w życie (gdy złożona procedura): klauzula o ratyfikacji (specjalna formuła ratyfikacyjna) albo klauzula o zatwierdzeniu albo klauzula o zróżnicowanym przyjęciu (gdy procedura jest złożona, ale nie sprecyzowano czy ratyfikacja, czy zatwierdzenie; „spełniwszy wymogi konstytucyjne”)
* termin wejścia umowy w życie
* klauzula o prowizorycznym stosowaniu (przy procedurze złożonej, po podpisaniu, a przed wejściem w życie umowa będzie stosowana)
* klauzula o retroaktywności (umowa będzie stosowana nawet przed podpisaniem umowy- przedsięwzięcia podjęte wcześniej są objęte umową)
* czas obowiązywania umowy międzynarodowej
- przy umowach terminowych - klauzula prolongacyjna, przedłużenie tymczasowości: gdy umowa się sprawdziła a przed upływem terminu żadna ze stron jej nie wypowiedziała - automatyczne przedłużenie na ten sam okres)
- przy umowach bezterminowych - klauzula denuncjacyjna: możliwość wypowiedzenia umowy
* klauzula derogacyjna - uchylająca umowę lub pojedyncze przepisy, np. przy zawieraniu nowej umowy dot. tej samej sprawy

V. ew. Korroboracja - uroczyste wzmocnienie tekstu

VI. Miejsce i data zawarcia umowy, języki autentyczne - w umowach dwustronnych czasem wprowadza się trzeci język autentyczny jako język rozstrzygający w wypadku wątpliwości

VII. Podpisy i pieczęcie
a) reguła alternatu - jako pierwsze są podpisy strony dla której przeznaczony jest egzemplarz umowy (przy umowach dwustronnych rozróżnienie już od tytułu)
b) reguła alfabetyczna - przy umowach wielostronnych, wymienianie stron w porządku alfabetycznym (w danym języku)
c) reguła pêle-mêle - podpisywania w dowolnej kolejności.