Muzeum Morskie w Trieście

[Henryk von Groc]

Muzeum zostało powołane jako placówka kultury przyjmujące za swoje posłannictwo propagowanie wiedzy z dziedziny Nautologii. Prezentowane eksponaty i informacje pozwolą bliżej zapoznać się że szkutnictwem, okrętownictwem i innymi dziedzinami związanymi z żegluga morska.

[Henryk von Groc]

Początki Żeglugi

Historia żeglugi jest równie stara, jak historia ludzkości. Już człowiek pierwotny pływał po rzekach i jeziorach na pniach drzew. Najpierw były one nieobrobione, później zaczęto je wydrążać i zaokrąglać na końcach, bądź też wiązać po kilka razem. Z wydrążonego pnia narodziła się łódź (takie łodzie-dłubanki spotyka się jeszcze do dzisiaj w wielu częściach świata), zaś ze związanych pni - tratwa. Pierwsze łodzie i tratwy poruszano odpychając się najpierw pałką, później wiosłem, jeszcze później - rozpinając nad nim płachtę żagla. Wiosła i żagiel stały się na całe tysiąclecia jedynym napędem coraz większych łodzi i statków, już nie tylko na rzekach i jeziorach, ale i na morzach. Dopiero wynalazek silnika parowego a później spalinowego przyniósł zmierzch fascynującego świata żaglowców.

Łódź trzcinowa budowana około 3500 lat p.n.e.

[Henryk von Groc]

Gublija

Pierwsze wzmianki o statkach pochodzą z Egiptu, z XV w. p.n.e.Dokument z tego okresu zawiera dokładne opisy i rysunki egipskich okrętów - gubliji. Typowy ówczesny okręt miał około 22 m długości i ponad 5 m szerokości. Ponieważ Egipt był niemal bezleśny, kadłub budowano z krótkich kawałków drewna cedrowego lub akacjowego. Dziób i rufa, silnie zakrzywione do góry, sterczały wysoko nad wodą, a wypukłe dno statku podobne było do łyżki. Później, pomimo że do budowy statków sprowadzano odpowiednie drewno z zagranicy i wielkość ich znacznie wzrosła, sposób budowy pozostał niezmieniony. Żeby jednak uzyskać wytrzymałość w kierunku wzdłużnym i zapobiec opadaniu mocno wygiętych końców, przez środek statku Egipcjanie przeciągali górą grubą linę ciągnącą się od dziobu do rufy. Cały kadłub oplatano sznurową siecią. Rufa często była zakończona rzeźbą kwiatu lotosu. Gulije poruszane były za pomocą wioseł (do 30 wioślarzy stało lub siedziało wzdłuż obu burt) oraz dużego czworokątnego żagla zawieszanego na maszcie. Początkowo maszt składał się z dwóch słupów, później jednak zaczęto używać masztów pojedynczych. Żagiel rozpinano w poprzek statku między dwiema długimi rejami - górną i dolną. Używany był tylko w razie pomyślnego wiatru (od rufy) gdyż sztuki lawirowania jeszcze nie znano. Z tyłu statku po obu jego bokach stali sternicy, którzy długimi wiosłami sterowymi umocowanymi do burt kierowali statkiem.

[Henryk von Groc]

Diera

Mając doskonały budulec, którego brakowało Egipcjanom i Babilończykom, Fenicjanie rozwinęli sztukę budowy okrętów i nawigację w większym stopniu niż inne, współczesne im narody. Fenickie okręty miały podobnie jak statki egipskie napęd wiosłowy oraz rejowy żagiel. Ulepszone olinowanie ułatwiało manewrowanie nim oraz regulację jego powierzchni. Z zachowanej rzeźby z VIII w. p.n.e. widać, że znane już były wówczas okręty o dwu rzędach wioseł. Fenicjanie używali trzech typów statków: mniejsze - do żeglugi przybrzeżnej, większe do żeglugi na dalsze odległości, a od IX w. p.n.e. okręty wojenne. Z chwilą wcielenia okrętów wojennych do floty fenickiej, statki handlowe zwiększyły swe wymiary, stały się bardziej pękate. Miały około 30 m długości, 10 m szerokości i zanurzenie 2 m. Wiosła były używane tylko do manewrowania w portach i w ujściach rzek lub przy bezwietrznej pogodzie. Do przewozu cennych ładunków używane były statki z burtami podwyższonymi czymś w rodzaju płotu. Statki dalekomorskie żeglowały nawet po Atlantyku. Pływały po cynę do Brytanii, po zboże na Krym, przedostawały się na Bałtyk, pływały do Indii i nie jest wykluczone, że dopłynęły również do Ameryki Południowej, ponieważ stwierdzono, że kotwiczyły na Wyspach Kanaryjskich. Pod koniec VII w. p.n.e. na zlecenie Egipcjan, Fenicjanie opłynęli całą Afrykę.

[Henryk von Groc]

Tiera Ateńska

Sztukę żeglarską Egipcjan i Fenicjan przejęli starożytni Grecy, którzy doprowadzili do doskonałości typ szybkiego okrętu wiosłowego. Początkowo Grecy budowali małe statki jednorzędowe (monery), bez pokładu, z masztem opuszczanym, na którym rozpinano rejowy żagiel tylko w razie pomyślnych wiatrów. Jednak już na przełomie VI i V w. p.n.e. rozwinął się w Grecji typ okrętu wiosłowego o trzech rzędach wioseł. Była to słynna triera ateńska. Triery nie były okrętami dużymi w dzisiejszym znaczeniu tego słowa. Sądząc z rozmiarów odkopanej w pobliżu greckiego portu Pireus stoczni okrętowej długość triery ateńskiej nie przekraczała 35 m a jej szerokość 4,8 m. Wysokość okrętu wynosiła prawdopodobnie 2,5 m, z czego prawie połowa była zanurzona. Zdarzały się jednak reprezentacyjne kolosy o długości dochodzącej podobno do 150 m, które pomieścić mogły nawet 8000 ludzi.
W bokach typowego okrętu znajdowały się trzy rzędy otworów na wiosła przypuszczalnie czterometrowej długości. Ponieważ górny rząd triery liczył 31 wioseł a dwa dolne po 27, liczba wioślarzy wynosiła około 170 osób. Zazwyczaj przy każdym wiośle sadzano tylko jednego wioślarza. Ze względu na ciasnotę i ograniczoną ilość wioślarzy niemożliwe było stosowanie kilku zmian przy wiosłach. Dlatego też zasięg pływania triery i jej szybkość nie mogły być duże. Sterowanie na trierze odbywało się za pomocą dużych wioseł sterowych, przymocowanych do burt w tyle okrętu, po obu jego bokach.

[Henryk von Groc]

Statek Rzymski

Rzymianie zaczęli budować własne okręty dopiero w czasie wojen z Kartaginą (264-146 p.n.e.). Typ wiosłowego okrętu rzymskiego nie różnił się zasadniczo od typów wówczas używanych, a więc były to okręty jedno, dwu lub trzyrzędowe. Walka na morzu została upodobniona do walk lądowych. Zamiast atakować nieprzyjaciela taranem umieszczonym na przodzie okrętu, Rzymianie budowali ruchome pomosty, które zarzucali na okręt nieprzyjaciela by zdobyć go w walce wręcz. Z czasem Rzymianie zmienili główny napęd swych statków na żagle. W porównaniu z okrętami wiosłowymi żaglowce były szersze i głębsze, a zatem lepiej przystosowane do warunków podróży morskich. Pierwotnie posługiwano się na nich jednym dużym kwadratowym żaglem, później jednak, w początkach naszej ery, na szczycie masztu, nad żaglem głównym, dodawano szeroki żagielek trójkątny, a na wysuniętym z przodu statku pochyłym maszcie przednim (rodzaj bukszprytu, po łac. artemon) rozpinano żagiel prostokątny znakomicie ułatwiający sterowanie. Sterowano, podobnie jak na innych okrętach starożytnych, za pomocą dwu wioseł sterowych bocznych. Statki żaglowe posiadały kilka długich wioseł, których używano w razie potrzeby - zwłaszcza przy wyjściu z portu, zawijaniu do brzegu czy w celu przebycia ciszy morskiej. Przeciętny Statek Rzymski miał długość około 25 metrów, szerokość ok. 8 metrów, nośność 200-250 ton. Bywały jednak większe jednostki.

[Henryk von Groc]

Langskipy Normanów

Począwszy od końca X wieku na morzach pojawiły się okręty Normanów zwane langskipami. Dzieliły się one na trzy zasadnicze klasy: sneki, przeznaczone do dalszych rejsów; skeidy - przeznaczone również do dalszych rejsów, ale stanowiące zazwyczaj własność możnych i drakary - o podobnym przeznaczeniu, stanowiące własność wodzów i będące jednostkami reprezentacyjnymi. Oprócz tych jednostek występowały jeszcze małe karli, przeznaczone do żeglugi przybrzeżnej i spełniające rolę jednostek transportowych. Wielkości okrętów określano liczbą miejsc wioślarskich. Małe okręty - karli - miały od 26 do 30 wioseł, sneki - od 30 do 40 wioseł, skeidy - od 50 do 60 wioseł i drakary - od 60 do 120 wioseł. Najliczniejszą grupę stanowiły okręty o 30-40 wiosłach. Długość takiej jednostki wynosiła 27-28 m, szerokość około 5 metrów, zanurzenie około 1 metra, wysokość burty nad linią wodną 1,7 metra. Maszt takiego okrętu miał wysokość około 18 mrtrów, a powierzchnia żagla wynosiła około 130 m2. Okręt łącznie z wioślarzami mógł zabrać około 90 ludzi.

[Henryk von Groc]

Koga

Żaglowy statek pokładowy używany do celów handlowych w XII-XVI wieku na morzu Bałtyckim i Północnym. Koga osiągała długość do 30 metrów. Stosunek długości do szerokości wynosił 3:1. Miała jeden maszt z dużym żaglem rejowym, ster zawiasowy, który pojawił się około połowy XII wieku. Typowe dla kogi były kasztele, z wyzębionymi blankami na rufie i dziobie, jako stanowiska bojowe. Pod kasztelami były schronienia dla załogi (na dziobie) oraz kapitana i ważniejszych osób - kupców (na rufie). Koga stanowiła podstawowy typ statku miast hanzeatyckich, który opanował handel północnej Europy w XII-XVI wieku.

[Henryk von Groc]

Holk

Statek żaglowy pokładowy występujący od X do XVI wieku używany obok kogi do celów handlowych na Morzu Północnym i Bałtyku. Różnił się od kogi wielkością oraz długą nadbudówką rufową stanowiącą wydłużony i obniżony kasztel. Oba typy często były mylone z uwagi na podobieństwo, z tym że większe były holki, które w XV wieku wyparły kogi.

[Henryk von Groc]

Karawela

Statek żaglowy, trzymasztowy, z ożaglowaniem łacińskim. Początkowo w XII wieku był to mały statek rybacki, później używany do celów transportowych. Kadłub z poszyciem gładkim i podniesioną nadbudówką rufową, bez dziobówki. Z czasem ożaglowanie uległo ewolucji - na przednim maszcie a później i na grotmaszcie zastosowano żagle rejowe. Pojawiła się również nadbudówka dziobowa, a ze wzrostem wielkości statków czwarty maszt, tzw. bonawentura. Karawele i karaki były statkami, które rozwinęły się i były wykorzystywane do wielkich podróży w okresie odkryć geograficznych oraz ekspansji kolonialnej Hiszpanów i Portugalczyków.